دریای خزر به تنهایی ۹۳ در صد از ذخیره خاویار و ماهیان خاویاری جهان را در خود جای دادهاست. همچنین ۵ گونه از ماهیان خاویاری ممتاز جهان نیز در این دریا زندگی می کنندکه به ترتیب کیفیت عبارتاند از «فیل ماهی»، «قره برون یا ماهی خاویاری ایران»، «ماهی خاویاری گلد (چالباش) یا روس»، «ماهی شیپ»، «ماهی ازون برون».
فیل ماهی بزرگترین ماهی آبهای داخلی ایران است که از نقطه نظر کیفیت خاویار رتبه اول را به خود اختصاص دادهاست نام دیگر ان بلوگا است و نمونههایی از آن با وزنی در حدود ۱۴۰۰ کیلوگرم و سنی بیش از ۱۰۰ سال صید شدهاست. هر ۲ یا ۳ سال یک بار تخم ریزی میکند و بین ۱۴ و ۱۷ سالگی بالغ میشود و به واسطه بهترین خاویار، رتبه گرانترین ماهی و خاویار جهان را داراست. از قامتی معادل یک و نیم متر تا بیش از چهار متر بر خوردار است، رکورد صید آن در ایران ۶۲۰ کیلوگرم بودهاست.
تاس ماهی روس یا چالباش در زمره گونههایی است که در تمام نقاط دریای خزر یافت میشود و خاویار آن را نیز به اصطلاح طلایی مینامند که از رتبه سوم ارزش بر خوردار است و در فاصله ۱۲ تا ۱۶ سالگی به سن تخم دهی میرسد و بالغ میشود. از طولی معادل ۱ تا ۲ متر بر خوردار است و وزنی معادل ۶۰ تا ۱۰۰ کیلوگرم.
ماهی خاویار شیپ معمولاً ماهی مهاجری است که به واسطه تخمریزی به سواحل ایران میآید و در رودخانههای آبریز دریای خزر تخمگذاری میکند. از عمری معادل ۳۰ سال بر خوردار است، سبک وزن است و از تعدد کمی هم بهره میبرد. از نقطه نظر ارزش در رتبه چهارم قرار دارد. با طولی بیش از ۱ متر و وزنی سبک، در فاصله ده سالگی تا ۱۴ سالگی بالغ میگردد و به سن تخمدهی میرسد.
ماهی اوزون برون (دراکول) کوچکترین ماهی خاویار دریای خزر میباشد که در ایران به اشتباه کلیه ماهیان خاویاری را به نام وی اوزون برون مینامند. از نقطه نظر کیفی در رتبه آخر قرار دارد چرا که از خاویار ریزتر و ارزانتری بهره میبرد. از نظر تکثیر مصنوعی با مشکلاتی مواجهاست و تعداد آن نیز در شرایط طبیعی رو به کاهش میرود. در ترجمه نام وی بینی دراز است. در فاصله ۸ تا۱۲ سالگی بالغ میشود. قامتی معادل ۱ تا ۱٫۵ متر و وزنی سبکتر در قیاس با دیگر ماهیان این خانواده در دریای خزر دارد.
برای استحصال خاویار از یک ماهی به زمانیاز آن را به واسطه بارآوری مجدد در شکم ماهی باقی میگذارند، سپس ماهی را به مدت ۳ ماه در استخرهای مخصوصی، قرنطینه نگاه میدارند و پس از این مدت وی را نشانه گذاری کرده و به دریا باز میگردانند. تقریباً تا ۶ بار برای هر ماهی میتوانند این کار را انجام دهند.
خاویار خود به تنهایی اشرافیترین صبحانه جهان محسوب میگردد. بسیاری آن را به شکل خام و یا همراه با زرده تخم مرغ یا خرده پیاز میل میکنند و گروهی نیز به اندازه نوک قاشقی از آن را همراه با سبزیجات معطر یا قطعه کوچکی از نان و کره میخورند. بعضی علاقمندان خاویار، آن را سرد و با یک قاشق کوچک و بدون نان میل میکنند. برخی بوی تند ماهی مانند آن و طعم شورش را بسیار دوست میدارند هرچند طعم و بوی خاویار ممکن است برای بسیاری اصلاً خوشایند نباشد.
همانگونه که خاویار سیاه در ایران و جنوب روسیه شناخته شدهتر است، خاویار سرخ در سیبری و خاور دور طرفداران بیشتری دارد. گرچه خاویار سرخ از خاویار سیاه ارزانتر است اما طعم و ارزش غذایی آن دست کمی از خاویار سیاه ندارد. خاویار سرخ یا سیاه را میتوان در تمامی فروشگاههای مواد غذایی روسیه خریداری کرد. در اغذیه فروشیها چند دانه خاویار سرخ بر روی برشی از نان با یک برگ جعفری سرو میشود. تقریبا همه ی ثروتمندان جهان از تخم های گران بهای آنها استفاده می کنند.
۹۳ درصد از ذخایر ماهیان خاویاری جهان در دریای خزر موجود است و مدیریت حفظ و تکثیر و رها سازی ماهیان خاویاری دریای خزر نیز با ایران. ایران سالانه در حدود ۲۰ تا ۲۲ میلیون بچه ماهی خاویاری از گونه قره برون را در دریا رها میسازد و تنها کشوری است که مجازاتهایی سنگین مانند جریمه نقدی، حبس، توقیف قایق و ابزار صید را برای صید قاچاق این گونه وضع نمودهاست.
۳ سال پیش هر کیلوگرم خاویار عمل نیاورده شده (ماهی را بگیرید و شکمش را بدرید خاویار را خارج سازید و ان را به همان شکل عرضه کنید. معمولاً صیادان غیر مجاز گوشت را دفن میکنند) در بندر انزلی در حدود ۱۶۰ تا ۱۸۰ هزار تومان معامله میگشت. اما نکته آنکه با توجه به ریاست ایران بر پروژه حفظ ماهیان خاویاری دریای خزر سال گذشته، درآمد ایران از این راه بیش از ۴۰ میلیون دلار نبوده، حال آنکه درآمد صید خارج از ضابطه کشورهای حاشیه دریای خزر بالغ بر ۲۵۰ میلیون دلار بوده. بر همین اساس میزان استحصال خاویار از دریای خزر که در سال ۱۹۸۵، حدود ۳۰۰۰ تن در سال بودهاست در سال ۲۰۰۳ به ۱۴۵ تا ۱۶۰ تن در سال کاهش یافت. گرچه در طی همان سال سهم ایران از صید ۱۰ در صد در قیاس با سهم امروزی ۵۰ درصدی بودهاست اما قیاس میزان درآمد حاصل از فروش جهانی در قیاس با کشورهای حوزه دریای خزر خود خود جای بحث دارد (یک قوطی ۵۰ گرمی خاویار قره برون در ایران معادل۰ ۳۵۰۰تومان میباشد)
خاویار یک ماده غذایی پر انرژی است که طعم و بویی بسیار خوشایند دارد. به طور عمده پروتئین موجود در خاویار متشکل از اسیدهای آمینه آرزین، هیستامین، ایزولوسین، لیزین و میتونین است. چربی موجود در خاویار نیز به دو دسته عمده تقسیم میشود که عبارتاند از«۲۵ درصد کلسترول» و«۷۵ درصد لستین».